Χάος και αρμονία στο μπάσκετ

Τάκης Πανούλιας

Πέμπτη 31 Ιανουαρίου 2013 

Το άρθρο έχει δημοσιευθεί και στο 

basketblog.gr

Στο άρθρο του "Κι όμως εξηγείται" ο Γιώργος Κογκαλίδης έκανε μια προσπάθεια να "εξηγήσει" την ήττα του Παναθηναϊκού από τη Real, αλλά και γιατί και πώς γύρισε το παιχνίδι στο δεύτερο ημίχρονο. Αυτό μου έδωσε την αφορμή για να παραθέσω τις σκέψεις μου για τη σημασία της στατιστικής, τη χρησιμότητα της στη διαδικασία εξήγησης του αποτελέσματος, ενός πολύπλοκου συστήματος όπως ένας αγώνας μπάσκετ, και την επίδραση της στο coaching.

 

Παραθέτω, λοιπόν, την παρακάτω παράγραφο (δεύτερη στο κείμενο του) για να καταλάβετε ότι ο Γιώργος είχε τη λύση μπροστά στα μάτια του, την κατέγραψε, αλλά την προσπέρασε.

"Η… παραδοσιακή στατιστική δεν βοηθά στη λύση του μυστηρίου, αφού οι τέσσερις πόντοι εξηγούνται μόνο από τη διαφορά στις βολές. Οι "πράσινοι" είχαν 6/27 τρίποντα κι όποιος βιαστεί να πει ότι έχασαν λόγω του ότι δεν έβαλαν τα σουτ έξω από τα 6μ75 έχει δει το μισό φύλλο στατιστικής, καθώς και η Ρεάλ τέλειωσε το ματς με 6/28.

Άρα απόλυτη ισοπαλία.

Οι γηπεδούχοι είχαν 14/30 δίποντα, ένα παραπάνω εύστοχο από τους Μαδριλένους (13/27). Είχαν 8/12 βολές, έναντι 14/17 (μοναδικό απτό σημείο αναφοράς και διαφοράς). Εντυπωσιακή "ισοπαλία" και στα ριμπάουντ (38 με 28-10 έκαστος), 6-7 κλεψίματα, 15-11 λάθη, 11-8 ασίστ, 4-4 κοψίματα".

Οι "πράσινοι", λοιπόν, ήταν +2 από τα δίποντα, καμιά διαφορά από τα τρίποντα και -6 από τις βολές. Επομένως οι -4 πόντοι διαφορά όντως εξηγούνται από τη διαφορά στις βολές. Αυτό είναι το μόνο που δεν αλλάζει όσα statistics, advance statistics,performance analysis και αν μελετήσετε. Κοινώς, ο νικητής θα πετύχει περισσότερους πόντους στο σύνολο, αφού μετρήσουμε δίποντα, τρίποντα και βολές. Εντάξει, τα "μας φώτισες, ρε μεγάλε" που τριγυρνάνε στο μυαλό σας είναι απόλυτα δικαιολογημένα.

Αν, όμως, το σκεφτείτε λίγο παραπάνω, όλες οι στατιστικές κατηγορίες μπορούν να "πουν" ψέματα ή μισές αλήθειες, αν δεν διαβαστούν σωστά, αλλά η "σούμα" των πόντων λέει πάντοτε την αλήθεια. Επομένως αυτό που ψάχνουμε σε όλες τις υπόλοιπες στατιστικές κατηγορίες είναι το γιατί και πώς η μια ομάδα πέτυχε περισσότερους πόντους από την άλλη.

● Έκανε περισσότερα λάθη, με αποτέλεσμα να ολοκληρώσει λιγότερες επιθέσεις με σουτ και άσχετα αν είχε παρόμοια ευστοχία έχασε;

● Ήταν άστοχη στα δίποντα, αλλά με την ευστοχία στα σουτ τριών πόντων που έχουν περισσότερη αξία (3 πόντοι) το υπερκάλυψε;

● Ανανέωσε περισσότερες επιθέσεις με επιθετικά ριμπάουντ και -αν και λιγότερο εύστοχη- είχε δεύτερες ευκαιρίες να πετύχει καλάθια;

Εδώ προσέξτε ότι τονίζω πως τα επιθετικά ριμπάουντ είναι ανανέωση κατοχής και όχι επιπλέον κατοχές όπως λανθασμένα λέγεται κατά κόρον. Απλούστατα γιατί δεν μπορείς να πετύχεις καλάθι, αλλά και να πάρεις επιθετικό ριμπάουντ βρε αδερφέ.

Μπορούμε να βάλουμε ένα σωρό άλλες παραμέτρους στην εξίσωση που λέγεται αποτέλεσμα ενός αγώνα μπάσκετ. Τα προηγμένα στατιστικά δίνουν τροφή για ατέλειωτες συζητήσεις.

Ποσοτικές αναλύσεις (Quantitative analysis), θεωρία των παιγνίων (game theory), απόδοση - τίμημα αναρχίας (the price of anarchy) και ό,τι βάζει ο νους σας. Πριν με περάσετε για τρελό επιστήμονα, ή καμιά σχιζοφρενή διάνοια τύπου Nash, σας δηλώνω ότι κανένα από τα δύο δεν ισχύει. Απλά ως προπονητής και μανιακός του μπάσκετ ασχολούμαι με όλες του τις εκφάνσεις.

Αν γύριζε…θα πέφταμε(;)

Το ματσάκι γυρίζει λέει ο Ζουγανέλης στη γνωστή διαφήμιση. Για τη γη το... μάζεψε, γιατί καραδοκούσε η Ιερά Εξέταση και με βαριά καρδία είπε το "αν γύριζε, θα πέφταμε"... Έλα που όμως και η γη γυρίζει, και πάλι δεν πέφτουμε, κύριοι ιεροεξεταστές! Η φύση σε καμιά περίπτωση δεν είναι ούτε βαρετή, ούτε προβλέψιμη. Το τυχαίο και το ακαθόριστο υπάρχει στην καθημερινή μας ζωή. Αυτή είναι η πραγματική αλήθεια και η ομορφιά της. Έτσι βρίσκει θέση η τύχη, η φαντασία και η δημιουργικότητα.

Τα παραπάνω ισχύουν και σε ένα αγώνα μπάσκετ. Σε καμιά περίπτωση η εξέλιξη του δεν είναι ούτε βαρετή, ούτε προβλέψιμη. Αλίμονο αν ήταν. Φανταστείτε αν το κοουτσάρισμα ενός αγώνα ήταν γραμμένο σε κάποιο τσελεμεντέ και ο εκάστοτε προπονητής δεν είχε παρά να διαβάσει την συνταγή και να πράξει ανάλογα.

Επομένως, τί είναι αυτό που γυρίζει ένα παιχνίδι, ή καθορίζει το αποτέλεσμά του. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στο κοουτσάρισμα ενός αγώνα μπάσκετ είναι η πολυπλοκότητα και η ποικιλία καταστάσεων, που υποχρεούνται να αντιμετωπίσουν οι παίκτες και ο προπονητής στη διάρκεια του. Αν συνυπολογίσουμε και τη μεγάλη ποικιλία τεχνικών, δεξιοτήτων και τακτικών αντιμετώπισης όλων αυτών των καταστάσεων, τότε το πράγμα γίνεται ακόμα πιο πολύπλοκο.

Η καταγραφή σε μορφή στατιστικής επιπλέον καταστάσεων, όπως οι αλλοιωμένες επιθέσεις που ανέφερε ο Γιώργος στο άρθρο του ή το δίκτυο (η χαρτογράφηση ή διάγραμμα) των ασίστ, είναι πολύ σημαντικά εργαλεία στα χέρια του προπονητή. Για να εξηγήσουμε το δεύτερο δεν καταγράφεται μόνο ποιος παίκτης κάνει την ασίστ, αλλά και ποιος επωφελείται από αυτήν την πάσα. Επομένως αυτό που βλέπει ο προπονητής είναι ένα δίκτυο επικοινωνίας των παικτών του, σαν αυτό που φαίνεται στην παρακάτω εικόνα.

Από το Gigabasket.org

Βέβαια, το επόμενο ερώτημα που προκύπτει είναι τί είδους συνεργασίες και ποια συστήματα ή παιχνίδια (plays) προέρχονται από αυτή τη συνεργασία των αθλητών. Έτσι προκύπτει ακόμα μια στατιστική ανάλυση, το ποσοστό επιτυχίας που έχει κάθε επίθεση που χρησιμοποιεί η ομάδα.

Το ίδιο συμβαίνει με τα επιθετικά ριμπάουντ ("10 πήραμε κουμπάρε"). Δέκα πήρες, αλλά πόσους πόντους έβαλες έχει σημασία. Γιατί αν δεν έβαλες πόντο, τότε το μόνο που κέρδισες είναι να χαλάσεις ακόμα περισσότερο τα ποσοστά ευστοχίας σου. Οπότε να μια ακόμα στατιστική κατηγορία. Όπως αντιλαμβάνεστε, τέτοιου είδους δουλειά μπορεί να γίνει σε ομάδες που διαθέτουν πόρους και ανθρώπινο δυναμικό για να τα καταγράψει και να τα αναλύσει.

Η θεωρία του χάους στο μπάσκετ (ομαδικά αθλήματα)

Η λέξη χάος συνήθως τρομάζει με την έννοια που έχει στην καθομιλουμένη. Στην επιστήμη, όμως, δεν είναι παρά η εφαρμογή πολύπλοκων συστημάτων στα ομαδικά αθλήματα. Είναι σχετικά νέα εφαρμογή και δεν εγγυάται την πλήρη κατανόηση της αθλητικής δραστηριότητας.

Πολύπλοκο σύστημα είναι μία σύνθετη δομή, αποτελούμενη από πολλαπλά αλληλεπιδρώντα μέρη, της οποίας η συμπεριφορά είναι διαφορετική από οποιονδήποτε γραμμικό συνδυασμό συμπεριφορών των μερών της (μη γραμμικό σύστημα). Τα πολύπλοκα συστήματα χαρακτηρίζονται από ισχυρή εξάρτηση και ποικιλομορφία μεταξύ των μερών τους, ενώ αντιθέτως η συμμετρία στη δομή ενός συστήματος υποδεικνύει χαμηλή πολυπλοκότητα.

Πηγή: Wikipedia.

Ο τραυματισμός ενός σημαντικού παίκτη για παράδειγμα, η επίδραση των αλλαγών, των time outs, και άλλες παράμετροι στρατηγικών του coaching μπορούν να εξερευνηθούν. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι μπορούν να βρουν συσχετισμούς (μοντέλα) που να βοηθήσουν τους προπονητές να βελτιώσουν την απόδοση της ομάδας τους.

Το "φαινόμενο της πεταλούδας", όπου μικρές αλλαγές στις αρχικές συνθήκες μπορούν να φέρουν δραστικές αλλαγές στην απόδοση μιας ομάδας, όπως η αλληλοεπίδραση μεταξύ των αθλητών και του προπονητή, κάποια απρόσεκτη αλλαγή συμπεριφοράς τους, μπορούν κάλλιστα να επηρεάσουν την επακόλουθη ομαδική απόδοση.

Η θεωρία του χάους ως προοπτική μπορεί να επιτρέπει στους επιστήμονες του αθλητισμού να μελετήσουν όλα αυτά τα φαινόμενα σε ανθρώπινη κλίμακα και να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα την πολυπλοκότητα της συμπεριφοράς σταsport. Η πρώτη προσέγγιση έγινε από επιστήμονες στην αθλητική ψυχολογία.

Αρμονία στο χάος;

Επομένως, οι επιστήμονες πιστεύουν ότι μπορούν να προσδώσουν αρμονία σε μια τόσο πολύπλοκη διαδικασία, όπως το κοουτσάρισμα ενός αγώνα μπάσκετ; Εδώ υπάρχει ο κίνδυνος υπεραπλούστευσης μιας μαθηματικής θεωρίας*.

Όταν και οι ίδιοι διαφωνούν αν ακόμα και χωρίς το φτερούγισμα της πεταλούδας (δηλαδή μια ελάχιστη αλλαγή στις αρχικές συνθήκες) αλλά με ίδιες αρχικές συνθήκες το αποτέλεσμα μπορεί να είναι διαφορετικό. Ή για το πόσο χαοτικό, ή τακτοποιημένο είναι το χάος. Για να πάρετε μια ιδέα δείτε το απόσπασμα από την ταινία Jurassic Park στο παρακάτω κλιπ.

Ας εξετάσουμε ένα παράδειγμα από το μπάσκετ: Ο τραυματισμός του καλύτερου παίκτης μιας "ομάδας Α", στην προθέρμανση. Είναι σπάνιο, αλλά το υποθέτουμε χάριν της συζήτησης. Ο αντικαταστάτης του δεν ήταν έτοιμος να ξεκινήσει, ο προπονητής και οι συμπαίκτες του αμφιβάλουν αν θα καταφέρει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις. Οι υπόλοιποι παίκτες της ομάδας καταβάλουν περισσότερη προσπάθεια για να καλύψουν το κενό του star player και ο προπονητής τροποποιεί το πλάνο του. Το ξεκίνημα δεν είναι καλό και η ομάδα εκνευρίζεται. Ο αντίπαλος διαισθάνεται την ευκαιρία και ανεβαίνει ψυχολογικά και παίζει εξαιρετικά. Η ομάδα Α χάνει το παιχνίδι.

Το "χοντροκομμένο" παράδειγμα μπορεί να συμβαίνει σπάνια. Και εδώ έρχομαι στο παιχνίδι του Παναθηναϊκού με τη Real. Πόσες φορές ο προπονητής έρχεται αντιμέτωπος με την κατάσταση να έχει τέσσερις (4) βασικούς παίκτες με πρόβλημα φάουλ (3) μόλις στο 27' λεπτό (Μπράμος - Τσαρτσαρής - Geist - Lasme) και τον Maciulis στο 29';

Η Real στο διάστημα που οι φορτωμένοι με φάουλ πηγαίνουν στον πάγκο το εκμεταλλεύεται και μειώνει τη διαφορά. Σίγουρα το κοουτσάρισμα του προπονητή του Παναθηναϊκού αλλοιώνεται βίαια και σχετικά νωρίς. Γύρισε το momentum του αγώνα και το παιχνίδι έγινε ντέρμπι.

Το παιχνίδι είχε πολύ δρόμο ακόμα, αλλά ο εκνευρισμός φώλιασε στους "πράσινους" και οι Ισπανοί απέκτησαν άλλον αέρα. Προσέξτε ότι εδώ δεν κρίνουμε τη διαιτησία, αλλά παραθέτουμε το πρόβλημα που προκύπτει, αλλοιώνοντας την τακτική και το πλάνο αλλαγών του προπονητή. Τα φάουλ τελικά ήταν 22-21, αλλά από την Real κανείς δεν πέρασε τα 3 μέχρι τη λήξη και είχε καλύτερο καταμερισμό από τον Παναθηναϊκό.

Στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι ο Banks, που ήταν σε κακή ημέρα προερχόμενος από ίωση, δεν βοήθησε όσο θα έπρεπε. Η σημασία του παίκτη αυτού για την ομάδα του Πεδουλάκη φαίνεται από τη στατιστική των πόντων στο τέλος και σε καταστάσεις που η διαφορά είναι 5 πόντοι διαφορά υπέρ - κατά (Clutch Performance).

Σε 7 αγώνες έχει 5-2 νίκες, 19 πόντους, 1.56 πόντους ανά κατοχή (PPP), 2/2 δίποντα, 100%, 2/3 τρίποντα 66.7%, 9/11 βολές με 81.8%, 1 κλέψιμο, 2 λάθη, 5 ριμπάουντ, 2 φάουλ κατά,7 υπέρ και Performance Index Rating (PIR) 25.

Ας πάμε σε μια άλλη παράμετρο της φθοράς από τα φάουλ και του αγώνα. Ο Παναθηναϊκός ανάγκασε τη Real σε 9 λάθη στο πρώτο ημίχρονο (μια ομάδα που κάνει 12 μ.ο ανά αγώνα). Στο δεύτερο ημίχρονο η ισπανική ομάδα έκανε μόνο 2. Αντίθετα οι "πράσινοι" από τα 8 του πρώτου έφτασαν τα 15 (που είναι ο δικός τους μέσος όρος ανά αγώνα). Το φόρτωμα με φάουλ έπαιξε τον ρόλο του σε αυτή τη στατιστική κατηγορία, αφού η άμυνα των γηπεδούχων από κάποιο σημείο επηρεάστηκε;

Αν εξετάσουμε όλα τα στατιστικά και την επίδραση των επιμέρους συστημάτων που επιδρούν σε έναν αγώνα μπάσκετ, θα συμπεράνουμε ότι ένα ή περισσότερα (το πιο πιθανό) από αυτά επηρέασαν την εξέλιξη του αγώνα. Αυτά μπορεί να αξιολογηθούν μετά το τέλος και το προπονητικό επιτελείο να βγάλει τα συμπεράσματά του. Όλες αυτές τις πληροφορίες (επιστήμη) οφείλει ο προπονητής να τις μετατρέψει σε προπονητικό πρόγραμμα (τέχνη), για να μεγιστοποιήσει την απόδοση της ομάδας του.

Σε καμία περίπτωση όμως δεν θα καταστεί δυνατό να πατενταριστεί το κοουτσάρισμα μιας ομάδας μπάσκετ, γιατί ακόμα και η ίδια αντίδραση ενός προπονητή, δεν μπορεί να φέρει ακριβώς το ίδιο αποτέλεσμα. Όμως, αυτή είναι η υποχρέωση του προπονητή: να διαχειρίζεται ευμετάβλητες καταστάσεις, όπως αυτές προκύπτουν από την εξέλιξη ενός αγώνα (τακτική).

Εδώ βοηθάει πολύ η εμπειρία, η δημιουργικότητα, το ένστικτο, αλλά και η προετοιμασία που έχει κάνει στην ομάδα του (στρατηγική). Τη δουλειά του τη διευκολύνουν αναμφισβήτητα οι ικανοί παίκτες, αλλά περισσότερο το επίπεδο συνεργασίας τους. Αυτό απαιτεί κατάλληλη προπόνηση και προετοιμασία.

Το λεγόμενο "σκάκι" των προπονητών όμως… δεν είναι ακριβώς σκάκι, καθώς τα πιόνια του μπάσκετ δεν κάνουν προκαθορισμένες κινήσεις αλλά πολλές φορές αντιδρούν απρόβλεπτα, με θετικές ή αρνητικές συνέπειες. Το χάος που λέγαμε…

Από τα παραπάνω προκύπτει και ένα επιπλέον ερώτημα: Είναι η προπονητική και το coaching στο μπάσκετ τέχνη ή επιστήμη;

Επιστήμη

Στην υποστήριξη του προπονητή υπάρχει αφθονία επιστημονικών πληροφοριών, οι οποίες είναι βασισμένες σε έρευνες πάνω σε αθλητές. Υπάρχουν αμέτρητες πληροφορίες για τον προπονητή και τον αθλητή, σε όλα τα πεδία της προπόνησης, όπως ηπροπονησιολογία, η εγοφυσιολογία, ή βιοχημεία, ή διατροφή, η ψυχολογία, η φυσιολογία και η ιατρική.

Επίσης υπάρχουν πολλές επιστημονικές μέθοδοι για τη μέτρηση και την ανάλυση της απόδοσης του αθλητή σε διάφορα πεδία, όπως π.χ τεστ αξιολόγησης της φυσικής κατάστασης, στατιστικές αναλύσεις ανάλυση τεχνικής, ψυχομετρικές αναλύσεις κ.ά.

Τέχνη

Η τέχνη της προπόνησης βγαίνει όταν ο προπονητής πρέπει να αναλύσει τα επιστημονικά δεδομένα και να τα μετατρέψει σε προπόνηση και προπονητικά προγράμματα για να βελτιώσει τον αθλητή. Αυτή η αναλυτική διαδικασία, σε πολύ μεγάλο βαθμό, βασίζεται στην εμπειρία του προπονητή και στη γνώση του για το άθλημα και τον αθλητή.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στις Ηνωμένες Πολιτείες οι απόφοιτοι Φυσικής Αγωγής (το δικό μας ΤΕΦΑΑ) σε πολλά πανεπιστήμια είναι Πτυχιούχοι Τεχνών & Επιστημών (Bachelor of Arts & Science).

Το συμπέρασμα με βάση τη δική μου λογική λέει πως μπορείς να προσθέσεις αρκετή αρμονία στο χάος του μπάσκετ, αφού διέπεται από κανόνες σε όλα τα επί μέρους επίπεδα του, αλλά το αποτέλεσμα πάντα θα διαφέρει λίγο ή πολύ. Η στατιστική ανάλυση με τη βοήθεια της εικόνας (DVD του αγώνα ή αγώνων) είναι απαραίτητα εργαλεία για τον προπονητή. Τον βοηθά να σχεδιάζει την προπόνησή του και να προετοιμάζει τους αθλητές του και τον εαυτό του να αντιμετωπίσουν τις χαοτικές συνθήκες του αγώνα.

Συμμετρία, όμως, δεν είναι δυνατόν να κατορθώσεις. Ειδικά σε μια τόσο απρόβλεπτη διαδικασία, όπως το παιχνίδι του μπάσκετ. Ακόμα και οι νίκες ή οι ήττες δεν είναι όλες ίδιες.

Αυτό δεν πρέπει να μας εμποδίζει από το να έχουμε το μυαλό μας ανοιχτό, αφού αν το κάνουμε μερικές φορές μπορεί να ανακαλύψουμε την αλήθεια (Fringe logo).

Επειδή ανέφερα παραπάνω το τίμημα της αναρχίας στο μπάσκετ δείτε το παρακάτω βίντεο με την ανάλυση του ειδικού BrianSkinner.

* Chaos Theory: A New Science for Sport Behavior? Mick G. Mack, Sharon Huddleston, Kaia E. Dutler, and Joseph K. Mintah - Sport Psychology Research Team --Psycho-Motor Behavior Laboratory - University of Northern Iowa.